Ιστορική αναδρομή στα αρχαία ιερά της περιοχής του Ιλισσού ποταμού

Ο ναός του Ιλισού : Λίγα μέτρα βορειο­ανατολικότερα της Αγίας Φωτεινής, στους πρόποδες του λόφου, όπου βρίσκεται σήμερα η συνοικία Μετς, ήταν χτισμένος ένας μικρός ιωνικός ναός τετράστυλος, αμφιπρόστυλος, που παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη. Ο ναός φαίνεται ότι χτί­στηκε με σχέδια του Καλλικράτη γύ­ρω στο 440 π.Χ. Τη μορφή του τη γνωρίζουμε από τα θαυμάσια σχέδια των Stuart και Revett. 

 Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ο ναός είχε μετατραπεί σε εκκλησία, η οποία κα­ταστράφηκε τον 17ο αιώνα, για να χτιστεί στη θέση της άλλη μικρότερη, η «Παναγιά στην Πέτρα». Το 1778, με πρωτοβουλία του βοεβόδα των Αθη­νών Χατζή Αλή Χασεκή, ο ναός κατα­στράφηκε εντελώς, εκτός από τη θε­μελίωση του, προκειμένου το υλικό του να χρησιμοποιηθεί στην ανέγερ­ση του νέου τείχους της πόλης για την αντιμετώπιση των Τουρκαλβανών. Τότε καταστράφηκε και η ρωμαϊ­κή μαρμάρινη τρίτοξη γέφυρα του ποταμού μπροστά στο Παναθηναϊκό στάδιο. Από τον ιωνικό ναό σώζεται σήμερα στη θέση του, στη διασταύρωση της οδού Αρδηττού με την οδό Δ. Κου­τουλά, μόνο ένα τμήμα του πώρινου αναλημματικού του τοίχου. Σώζεται επίσης τμήμα της σίμης του (Πάνω από γείσο, συγκεντρώνει τα νερά της στέγης), δύο βάσεις κιόνων καθώς και μερικές πλάκες της ζωφόρου του, που βρί­σκονται στο Εθνικό Μουσείο της Α­θήνας, στα Staatliche Museum του Βε­ρολίνου και στο Kunsthistorishes Museum της Βιέννης. Το θέμα της παράστασης της ζωφό­ρου παραμένει ακόμη άγνωστο. Σε μερικά κομμάτια της εικονίζονται αν­δρικές μορφές, άλλες όρθιες, άλλες καθισμένες σε βράχο. Σε άλλα κομμά­τια εικονίζονται σκηνές μάχης ή αρ­παγής γυναικών. Ο Μobius υπέθεσε παλαιότερα ότι στη ζωφόρο θα ανα­παριστανόταν κάποια σημαντική γιορτή που είχε σχέση με τον Ιλισό, όπου έπαιρναν μέρος άνδρες, γυναί­κες και παιδιά, και στην οποία συμπεριλαμβανόταν στο τέλος και αρπαγή κοριτσιών. Ίσως αυτό να αποτελεί και μια παραλλαγή του γνωστού από τον Ηρόδοτο μύθου σχετικά με την επίθεση των γειτόνων Πελασγών εναντίον των κορασίδων των Αθηναίων, καθώς αυτές κουβαλούσαν νερό από την πηγή ή ενώ γιόρταζαν τα Μικρά Μυ­στήρια. Ο Κerenyi υποστήριξε ότι μπο­ρεί να εικονίζεται ο γνωστός από τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη 3, 15, 8) μύθος του Υακίνθου και η θυσία των θυγατέρων του, των Παρθένων (Ανθηίδα, Αιγληίδα, Λυσία και Ορθία) πάνω στον τάφο του Κύκλωπα Γεραίστου.

Ο μικρός αυτός ναός ταυτίστηκε με τον ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος (λατρευόταν ως Αγροτέρα ή Αγραία, θεά της άγρας, δηλαδή του κυνηγιού), που όπως μαθαίνουμε από τον Παυσανία υπήρχε στην τοποθεσία «'Αγρες» (περιοχή νότια του Ιλισού στις παρυφές του Αρδηττού), κοντά στη διάβαση του Ιλισού. 

 

Ο ναός είχε ταυτιστεί παλαιό­τερα και με το γνωστό από τις πηγές «Μητρώο» των Αγρών, όπου τελού­νταν τα Μικρά Μυστήρια. Μάλλον, όμως, το Μητρώο θα πρέπει να βρι­σκόταν πολύ πιο κοντά στον ποταμό, ίσως στη θέση όπου το 1962 βρέθηκε θεμέλιο από οκτώ πωρόλιθους (μερι­κά μέτρα βορειοανατολικότερα από την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής). Ο ναός του Ιλισσού αφιερώθηκε στην Παναγία και τον είπανε Παναγιά στην πέτρα.

Άλλα ιερά στον Ιλισό : Ο Παυσανίας αναφέρει ότι «και άλλων θεών Ιερόν είναι τον Ιλισόν».

Ιερό του Ηρακλέους Παγκράτη : πρόκειται μάλλον για τέμενος που κλεινόταν από περίβολο και περιελάμβανε εκτός του βωμού πολλά αναθήματα και τιμητικά ψηφίσματα. Η θέση του εντοπίζεται περίπου στη συμβολή των οδών Βασιλέως Γεωργίου Β΄και Βασιλέως Κωνσταντίνου στην περιοχή που ορίζεται μεταξύ των οδών Ρηγίλλης και Σπ.Μερκούρη. Το ιερό ήταν γνωστό και ως «Παγκράτιον» και έδωσε την ονομασία στη σύγχρονη γειτονική του συνοικία, το Παγκράτι.

Το ιερό της εν Κήποις Αφροδί­της : Νοτιότερα του Ολυμπιείου, στα ανατολικά ή νότια του Δελφινίου. Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα. Εκεί υπήρχε και άγαλμα του Αλκαμένη.     

Το ιερό της Αφροδίτης Ουρανίας : Ιδρύθηκε από το βασιλιά Αιγέα κοντά στό σπίτι του, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τους Κήπους. Εκεί υπήρχε άγαλμα τετράγωνου σχήματος της Αφροδίτης ουρανίας, όπως είναι και οι Ερμές.

Γυμνάσιο του Κυνοσάργους : στην απέναντι όχθη του ποτα­μού (περίπου στις αρχές της λεωφόρου Βουλιαγμένης, νοτιοδυτικά της εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής) υπήρχε ένα από τα αρχαιότερα γυμνάσια της πόλης το Κυνόσαργες, από το κύων αργός : λευκή σκύλα, από την άσπρη σκύλα που άρπαξε το ιερόθυτο από το βωμό προς τιμή του Ηρακλή και απέθεσε το αρπαγμένο σφάγιο στο σημείο που ονομάστηκε Κυνόσαργες.(τα άλλα δύο ήταν η Ακαδήμεια και το Λύκειο). Σ’αυτό φοιτούσαν νέοι που δεν είχαν και τους δύο γονείς τους γνήσιοι Αθηναίοι. Μέχρι εδώ, στο ηράκλειο του Κυνοσάργους, είχε φτάσει ο αθηναϊκός στρατός μετά τη μάχη του Μαραθώνα και τους διέκριναν οι Πέρσες από τα ανοιχτά του παλαιού Φαλήρου από όπου οι νοτιοανατολικοί του Ολυμπιείου λόφοι είναι ορατοί.  Εκεί γυμναζόταν ο Θεμιστοκλής, γιατί η μητέρα του ήταν θρακικής ή καρικής καταγωγής. Εκεί δίδασκε ο φιλόσοφος Αντισθένης του οποίου η σχολή έγινε γνωστή ως «κυνική» από το όνομα του γυμνασίου. Πλησίον του Κυνοσάργους είχε ταφεί ο ρήτορας Ισοκράτης

Για να περνούν στις όχθες του ποταμού, υπήρχε στην αρχαιότητα διάβαση κοντά στην πηγή Καλλιρρόη. Ίσως ήταν η ίδια διάβαση που πέρασε και ο Παυσανίας πηγαίνονας στις Άγρες. Ανατολικά του Ολυμπιείου, κοντά στις σημερινές αθλητικές εγκαταστάσεις σώζονται τα ίχνη της περίφημης παλαιοχριστια­νικής βασιλικής που χτίστηκε τον 5ο μ.Χ. αιώνα, κοντά στον τάφο του επισκόπου των Αθηνών Λεωνίδη, πάνω στη νησίδα που σχημάτιζε ο Ιλισός. Είναι η σημαντικότερη από τις γνωστές παλαιοχριστιανικές βασιλικές των Αθηνών. Ήταν αφιερωμένη στο μάρτυρα Λεωνίδη, που μαρτύρησε στην Κόρινθο με 7 διακόνισσες κατά τους διωγμούς του Δεκίου το 250 μ.Χ. Είναι τρίκλιτη με εγκάρσιο κλίτος που εξέχει στα πλάγια, νάρθηκα και πιθανώς αίθριο. Στην εξωτερική βόρεια πλευρά βρίσκεται υπλογεια νεκρική αίθουσα, το λεγόμενο Μαρτύριο του Λεωνίδη και των ακολούθων του.(Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο).

 Ο ναός της Αγ Φωτεινής κτίστηκε τον 4^ο αιώνα μ.Χ., πάνω σε ναό της Εκάτης, σε ρυθμό βασιλικής.

Στη δεξιά όχθη του Ιλισσού, μπροστά σε μια από τις πύλες της πόλης, υπήρχε τύμβος του Κόδρου, τελευταίου βασιλιά της Αθήνας, στο μέρος όπου είχε σκοτωθεί.

Αρδηττός : Λόφος ύψους 133 μέτρων. Την ονομασία του την οφείλει στον ήρωα Αρδήττη, ο οποίος με τα κηρύγματά του κατόρθωσε να διαλύσει τις διχόνοιες των Αθηναίων και να τους κάνει να ομονοήσουν. Παλαιότερα ονομαζόταν Ελικών και ίσως λατρευόταν ο Ελικώνιος Ποσειδώνας. Εδώ έδιναν τον όρκο τους στο Δία, Ποσειδώνα και Δήμητρα οι 6000 Ηλιαστέ, οι δικαστές του λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας. Πάνω από τη μαρμάρινη επένδυση του Σταδίου, δεξιά για τον εισερχόμενο, υπήρχε ναός αφιερωμένος στη θεά Τύχη, με χρυσελεφάντινο άγαλμά της, χτισμένος από τον Ηρώδη. Στη βόρεια πλευρά  του Αρδηττού οι Αθηναίοι έθαψαν τον Ηρώδη, γιο του Αττικού από το Μαραθώνα. Έστησαν επιτύμβιο βωμό που διατηρεί τη φράση «Ήρωι τω Μαραθωνίω». Η επιγραφή έλεγε «Αττικού Ηρώδης Μαραθώνιος ου τάδε κείται τήδε τάφω πάντοθεν ευδόκιμος» 

Παναθηναϊκό στάδιο : Βρίσκεται στις παρυφές του λόφου Αρδηττού (113 μ.). Το τελευταίο τέταρτο του 4^ου αι.π.Χ., λόγω των έργων εξωραϊσμού του πολιτικού-ρήτορα Λυκούργου, κατασκευάστηκε λόγω της καταλληλότητας του χώρου. Το 2^ο αι.μ.Χ. ανακαινίστηκε με το πρόγραμμα του Ηρώδη του Αττικού. Είχε χωρητικότητα 50.000.

Ακόμα στην πρόσοψη της εισόδου του σταδίου τη Αθήνας υπήρχε στοά προς το μέρος του Ιλισού.  Λόγω του Παναθηναϊκού σταδίου ο Ηρώδης ανακαίνισε και τη γέφυρα του Ιλισού που οδηγούσε σ’ αυτό.

Μερικά από τα ενδιαφέροντα ευρήματα που προέρχονται από την κοίτη του ποταμού σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, όπως μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα, μαρμάρινη επιτύμβια στήλη της Αμεινοδώρας του 4ου π.Χ. αιώνα, ανδρικός κορμός των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα, ο γνωστός ως «κούρος του Ιλισού», μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο του 3ου π.Χ. αιώνα με τον Δία, τον Ερμή, τον Ηρακλή και τον Αχελώο.

ΠΗΓΗ: ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ 7ΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

http://7gym-zograf.att.sch.gr/activities/2004-05/TELIKO/ilisos2.htm